پروفسورتونی آلن، جغرافیدان انگلیسی، روز ۱۵ آوریل ۲۰۲۱ در سن ۸۴ سالگی درگذشت. او پایه‌گذار مفهوم انقلابی «آب مجازی» یا «آب پنهان» بود. وی این مفهوم را نخستین بار در سال ۱۹۹۳ معرفی کرد و برای آن، جایزه آب استکهلم را در سال ۲۰۰۸ از آن خود کرد. تونی آلن در یکی از مقالات مهم خود خاطرنشان می‌کند که مناطق کم آب در جهان مانند کشورهای خاورمیانه می‌توانند برای فرار از بحران آب به واردات استراتژیک محصولاتی که برای تولید به آب فراوان نیاز دارند، مانند گندم یا برنج، از کشورهایی با منابع سرشار آب روی بیاورند. یک چنین استراتژی، بیان کننده دیدگاه نظریه پرداز و اقتصاددان سیاسی قرن نوزدهم دیوید ریکاردو نیز می‌باشد که معتقد بود «بایستی از مزایای رقابت هیدرولوژیکی در جهان استفاده کرد. با این وجود تجارت جهانی غذا تحت تعرفه‌ها و محدودیت‌هایی قرار دارد، و از آنجا که تجارت جهانی همچنان به طور کامل آزاد نشده است، تجارت رایگان آب مجازی با پیچیدگی‌هایی همراه است.
پروفسور تونی آلن
آب پنهانِ یک محصول (غذا، کالا، انرژی یا خدمات) به مجموع حجم آبی گفته می‌شود که در مراحل مختلف تهیه، تولید و ارائه آن محصول به صورت مستقیم یا غیرمستقیم استفاده می‌شود. برای مثال، به مقدار آبی که برای خوراک یک مرغ، برای رشد دانه‌ای که مرغ آنرا می‌خورد، برای ابزار آلات ذبح مرغ، شست و شوی مرغ و ... مصرف می‌شود، آب پنهان برای تولید (برای مثال، یک کیلو) گوشت مرغ اطلاق می‌شود. به عبارت دیگر آب مجازی، مقدار آبی است که یک کالای منقول یا غیر منقول یا یک فرآورده کشاورزی طی فرایند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان می‌باشد. برای نمونه، برای تولید یک کیلوگرم گندم، به طور میانگین، ۱۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود. صفت مجازی در این تعریف بدان معناست که بخش عمده آب مصرف شده طی فرایند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد، و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند. نکته مهم اینکه، صفت مجازی به معنای غیر واقعی نیست، بلکه آب پنهان، حجم راستین آبی است که پیشتر مصرف شده است.
برای مثال، میزان مصرف آب مجازی، از تولد تا بلوغ یک گاو نر با میانگین وزن ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلوگرم، معادل با ۱۲ تا ۱۵ میلیون لیتر می‌باشد. در مقام مقایسه، حجم آب مجازی برای ساخت یک واحد مسکونی، حدودا برابر با ۶ میلیون لیتر است. بنابراین پرورش یک راس گاو برای تولید دستکم ۸۰۰ کیلوگرم گوشت به میزان دو برابر آب مجازی مورد نیاز برای ساخت دستکم ۲ واحد مسکونی نیاز دارد. پرورش احشام در کل به میزان بالایی از آب نیاز دارد. به عنوان چند مثال دیگر، آب پنهان تعدادی از محصولات کشاورزی به قرار زیر است (اعداد و ارقام ممکن است دقیق نباشند):
- یک لیوان شیر (۲۰۰ میلی‌لیتر): ۲۰۰ لیتر
- یک فنجان قهوه (۱۲۵ میلی‌لیتر): ۱۴۰ لیتر
- یک عدد سیب (۱۰۰ گرمی): ۷۰ لیتر
- یک عدد سیب‌زمینی (۱۰۰ گرمی): ۲۵ لیتر
- یک پیراهن نخی (در اندازه متوسط): ۴۱۰۰ لیتر
- یک برگ کاغذ آ۴: ۱۰ لیتر
- یک جفت کفش با چرم گاو: ۸۰۰۰ لیتر
- یک ساندویچ همبرگر (۲۵۰ گرمی): ۲۴۰۰ لیتر
- یک قالب پنیر (۵۰۰ گرمی): ۲۵۰۰ لیتر
نقشه زیر تجارت جهانی آب مجازی را در سال‌های ۱۹۸۶ و ۲۰۱۱ نشان می‌دهد نشان می‌دهد. کشورهایی که با رنگ بنفش مشخص شده‌اند «صادرکنندگان عمده آب مجازی» هستند و به این ترتیب نقش پر رنگی در اقتصاد جهانی دارند. کشورهایی که با رنگ قرمز برجسته شده‌اند «واردکنندگان اساسی آب مجازی» (آبی که در بطن چرخه تولید کالاهای غذاییِ وارداتی جاسازی شده است) هستند. تصویر نشان می‌دهد که بیشتر اقتصادهای جهانی «واردکننده» آب مجازی هستند. چیزی در حدود ۱۶۰ تا ۲۱۰ اقتصاد ملی در سراسر جهان «واردكننده اساسی آب مجازی» هستند. عمده صادرکنندگان اساسی آب مجازی، مانند کشورهای آمریکای شمالی، آمریکای لاتین و استرالیا، در مناطق هیدرولوژیکی پربازده قرار دارند و بعلاوه از زیرساخت‌های مناسبی نیز برای تجارت با سایر اقتصادهای جهانی برخوردارند. پیکان‌های سیاه رنگ، جریان تجارت جهانی آب مجازی را نشان می‌دهد، که به عنوان نمونه در این نقشه، اهمیت و نقش ایالات متحده، استرالیا و برزیل در تجارت جهانی کالاهای غذایی به خوبی نشان داده شده است.
 |
| الگوهای جهانی تجارت آب مجازی در سال ۱۹۸۶ (چپ) و ۲۰۱۱ (راست). بنفش: صادرکنندگان عمده آب مجازی، قرمز: وارد کنندگان عمده آب مجازی / منبع |
 |
| سهم تجارت آب مجازی در تجارت بین‌المللی / منبع |
نمودار روبرو سهم تجارت آب مجازی را (بر حسب میلیارد متر مکعب) در تجارت بین‌المللی محصولات غذایی در سال‌های ۱۳۶۵ و ۱۳۸۶ (حدفاصل تقریبی ۲۰ سال) نشان می‌دهد. قاره‌ها رنگ‌بندی شده‌اند و رنگ هر روبان متناظر با قاره مبدا (صادر کننده) آب مجازی است. برای نمونه، سهم واردات آب مجازی آسیا از آمریکای جنوبی در میانه دهه ۶۰ خورشیدی (۱۹۸۶م) نزدیک به ۸ میلیارد متر مکعب بوده است که این رقم در میانه دهه ۸۰ (۲۰۰۷م) به بیش از ۱۰۰ میلیارد متر مکعب رسیده است.
بیشترین مصرف جهانی آب در بخش کشاورزی است و افزایش تقاضا برای غذا در سطح جهان منجر به بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب در بسیاری از مناطق مهم تولید کننده محصولات کشاورزی شده است. از طرفی، سهم استفاده از منابع تجدیدناپذیر در سطح جهان برای آبیاری محصولات کشاورزی بالا است. این امر منجر به تخلیه یا کاهش تراز سفره‌های آب زیرزمینی در بسیاری از مناطق جهان شده است که خود یک مسئله نگران کننده می‌باشد، چرا که می‌توان از منابع آب زیرزمینی در خلال خشکسالی‌هایی که انتظار می‌رود در اثر تغییرات اقلیمی شکل مکرر به خود بگیرند به عنوان یک منبع جایگزین بهره‌برداری کرد. در مقاله‌ای که در سال ۲۰۱۹ توسط گروهی سه نفره از محققان انگلیسی، ژاپنی و آمریکایی (کارول دالین، ماکوتو تانیگوچی، و تیموتی گرین) انجام شد، کاهش منابع آب‌های زیرزمینی در سطح جهان به طبع افزایش فعالیت‌های کشاورزی بررسی شده است. در این تحقیق استفاده از آب‌های زیرزمینی استراتژیک (تجدید ناپذیر) برای آبیاری محصولات کشاورزی در حدفاصل سال‌های ۱۹۶۰ تا ۲۰۰۰ برآورد شده است. محققان در مقاله خود به این نکته اشاره می‌کنند که تجارت جهانی غذا به طور فزاینده‌ای منجر به توجه دولت‌ها به صادرات محصولات کشاورزی «بدون در نظر گرفتن» پتانسیل‌های اقلیمی و طبیعی خود شده است. این در حالی است که منابع آب به طور یکسان بر روی کره زمین توزیع نشده‌اند. برخی مناطق، مانند خاورمیانه بسیار کم آب هستند، در حالی که برخی مناطق دیگر، مانند آمریکای لاتین، آمریکای شمالی و مناطقی از آفریقا، از منابع سرشار آب برخوردار هستند. نکته مهم آن است که مدیریت منابع آب در هر کشوری یک موضوع داخلی است، اما تجارت جهانی تولیدات کشاورزی به شدت مناطق تولیدی را به مکان‌های دوردست مصرفی پیوند زده است.
 |
| حجم برداشت از منابع زیرزمینی آب پنهان در تجارت بین المللی کالاهای زراعی در سال ۲۰۱۰ |
نمودار روبرو که از مطالعه دالین و همکاران (۲۰۱۹) استخراج شده است، میزان برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی را (بر حسب کیلومتر مربع) برای تولید و صادرات محصولات زراعی در سال ۲۰۱۰ نشان می‌دهد. به عبارتی نمودار بالا حجم آب مجازی را که منبع آن سفره‌های آب زیرزمینی می‌باشد و کشورهای مختلف از آن برای واردات و صادرات محصولات غذایی استفاده کرده‌اند نشان می‌دهد. ده واردکننده برتر آب مجازی زیرزمینی با قلم درشت و زیر نام ده صادر کننده برتر آب مجازی زیرزمینی خط کشیده شده است. رنگ هر روبان متناظر با رنگ کشور صادرکننده است. مقاله دالین و همکاران (۲۰۱۹) نشان می‌دهد که چند کشور از جمله مکزیک، ایران و عربستان سعودی، همزمان «هم» در میان صادرکنندگان برتر محصولات کشاورزی آبیاری شده با استفاده از برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی خود هستند و «هم» از واردکنندگان برتر محصولات خارجی که آن محصولات نیز به نوبه خود در کشور مبدا با استفاده از این روش ناپایدار تولید شده‌اند. بنابراین این کشورها هم در تولیدات داخلی و هم در بخش واردات در معرض خطراتی برای تامین مواد غذایی خود قرار دارند. نمودار همچنین نشان می‌دهد که ایران جزو ۱۱ کشور عمده صادر کننده آب مجازی (برداشت شده از سفره‌های آب زیرزمینی) است و این در حالی است که کشور ما با کمبود بارندگی و پراکندگی نامناسب زمانی و مکانی آن روبرو است.
