امسال نیز همچون سال‌های گذشته، زمان پایان ماه رمضان و عید فطر، یکی از دو عید مهم مان، در روزهای متفاوتی در کشورهای مختلف گرامی داشته می‌شود. موضوع اختلاف بر سر اعلام زمان عید فطر که در همه‌ی کشورهای اسلامی روز تعطیل ملی است، پرسش‌های بسیاری میان مردم برانگیخته و از آنجا که مشخص شدن زمان این عید به پدیده‌ی نجومی "بیرون آمدن ماه از زیر سایه زمین (محاق)" وابسته است، بسیاری این پرسش را مطرح می‌کنند، که در این روزگار که بشر قادر به سیر در کائنات می‌باشد و منجمان برجسته‌ی کشورمان توانایی محاسبه و پیش‌بینی رصد کوچکترین حرکت اجرام آسمانی و تحولات کیهانی را از سال‌ها قبل با دقت بسیار بالا دارا می‌باشند، آیا نمی‌توان با محاسبه‌ی دقیق، زمان فرارسیدن عید فطر را از پیش در تقویم‌ها مشخص ساخت و تکلیف من و شما را برای برنامه‌ریزی‌هایی که بر اساس این روز تعطیل ملی انجام می‌دهیم، معلوم کرد.
 |
پدیداری هلال ماه شوال ۱۴۳۳، در شامگاه ۲۹ مرداد ۱۳۹۱ بر اساس معیار Yallop (استخراج از برنامه Accurate Times) -- برای مشاهده تصویر بزرگتر، بر روی آن کلیک کنید -- |
دکتر ایرج ملک‌پور از مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران که بیش از ربع قرن مسئولیت رسمی محاسبه و تعیین اوقات شرعی و مناسبت‌های زمانی را در تقویم ما به عهده داشته است، می‌گوید که ایرانیان بر اساس مدارک تاریخی که به دست آمده است از چهار هزار سال پیش توانایی محاسبه دقیق زمان آغاز و پایان ماه‌ها را داشته‌اند و اکنون نیز می‌توانند بدقت زمان خروج ماه را از محاق از لحاظ نجومی محاسبه و اعلام کنند.
در واقع مشکلی که بر سر تعیین زمان عید فطر پیش می‌آید ناشی از اختلاف نظر میان فقها و مراجع دینی است، نه بر سر ابزار و شیوه‌ی علمی تشخیص این زمان. اختلاف در این زمینه بر سر دو پدیده‌ی موسوم به «تولد ماه» و «رؤیت ماه» است. "تولد ماه" به معنای لحظه‌ای است که ماه از محاق خارج می‌شود و "رؤیت ماه" زمانی است که ماهی که از محاق بیرون آمده در عمل قابل دیده شدن باشد. از تولد تا رؤیت ماه معمولا دوازده تا چهارده ساعت به طول می‌انجامد.
برخی از فقها، بویژه فقهای اهل سنت هنگامی که از تولد ماه نو اطلاع حاصل می‌کنند، پایان ماه رمضان و فرارسیدن عید فطر را اعلام می‌کنند، در حالی که اکثریت قریب به اتفاق فقهای شیعه زمان رؤیت ماه نو را هنگام فرارسیدن عید فطر می‌دانند. فقهای شیعه در عین حال بر سر اینکه رؤیت ماه نو در هر نقطه برای چه حوزه جغرافیایی معتبر است، اختلاف نظر دارند. به باور برخی از آنان همین که افراد معتبر در جایی دیده شدن ماه نو را شهادت دهند، در همه جا عید فطر اعلام می‌شود، در حالی که برخی دیگر معتقدند که دیده شدن ماه نو در هر منطقه تنها برای آن منطقه و نواحی نزدیک به آن اعتبار دارد.
برخی معتقدند كه مساله رؤیت هلال، امری آسمانی است نه زمینی، از این رو اگر در نقطه‌ای از كره‌ی زمین ماه رؤیت شد، این رؤیت برای همگان معتبر است. در پاسخ به این نظر، برخی معتقدند كه این عده تنها به دلیل عقلی بسنده كرده و مشاهدات عینی را كنار گذاشته‌اند و به همین جهت این نظر خلاف واقع است. چون فرض ما آن است كه زمینی وجود دارد و جهت رؤیت نیمی از كره زمین خلاف نیمه دیگر است. در واقع رؤیت هلال تابع وجود افق افرادی است كه روی زمین زندگی می‌كنند و یا صرف نظر از افق‌های زمین، موضوع رؤیت برای افرادی كه افق‌های مختلف دارند، مفهومی ندارد. بنابراین نمی‌توان تنها خروج ماه از محاق را مستند برای رؤیت هلال نسبت به تمامی افراد روی زمین قرار داد. بر همین اساس با ابزارهایی از قبیل ماهواره كه در فضایی خارج از افق زمین هستند، نمی‌توان برای تمام مناطق زمین حتی افراد واقع در نیمكره، مقام حكم به رؤیت هلال داد. بر این اساس در خصوص رؤیت هلال، مسایل دیگری غیر از خروج از محاق نیز دخیل هستند؛ از آن جمله در مسایل فلكی و نجومی افق وجود دارد و در نظر گرفتن آن ضروری است.
در این میان، این پرسش نیز مطرح می‌شود که چرا در کشورهای سنی مذهب که موضوع رؤیت ماه را کنار گذاشته و پدیده‌ی نجومی تولد ماه را مبنا قرار داده‌اند [که برای تمامی کره زمین در یک لحظه رخ می‌دهد]، باز هم عید فطر در زمان‌های مختلف اعلام می‌شود.
دکتر ملک‌پور بر این باور است که کشورهای عربی و بویژه عربستان سعودی که برای مسلمانان سنی مذهب به نوعی مبنا و مرجع محسوب می‌شود، محاسبات نجومی برای تشخیص آغاز ماه نو را بدرستی و دقت صورت نمی‌دهند. وی می‌گوید که در سال ۱۳۵۵ گروهی از کارشناسان از سوی دربار عربستان سعودی به ایران آمدند تا بررسی کنند که چرا ایران در تقویم قمری از عربستان سعودی پیروی نمی‌کند و هنگامی که این کارشناسان به دستور حکومت وقت ایران با کارشناسان ایرانی نشستی در گروه ریاضی دانشکده علوم دانشگاه تهران برگزار کردند، بر ایشان مشخص شد که تقویم قمری ایرانی از تقویم قمری عربستان سعودی درست‌تر و دقیق‌تر می‌باشد. نهادی به عنوان «رابطه العالم الاسلامی» که در شهر مکه در عربستان سعودی استقرار دارد، زمانی نمایندگان همه‌ی کشورهای اسلامی را گردهم آورد و در این گردهمایی تصمیم گرفته شد که از آن پس عید فطر در همه‌ی این کشورها همزمان اعلام شود، اما باز هم در سال‌های بعد هر کشوری برای خودش زمان جداگانه‌ای را به عنوان عید فطر اعلام کرد و سرانجام با گذشت سال‌ها از زمان تصمیمی که در گردهمایی مکه گرفته شد، این تصمیم بی‌سرانجام ماند و بنابراین، این شد که هر کشور به تشخیص خودش عمل کند.
 |
پدیداری هلال ماه شوال ۱۴۳۳، در شامگاه شنبه ۲۸ مرداد ۱۳۹۱ بر اساس معیارهای Odeh (بالا)، Yallop (وسط) و SAAO (پایین) (استخراج از برنامه Accurate Times) -- برای مشاهده تصویر بزرگتر، بر روی آن کلیک کنید -- |
امسال، از آنجاییکه مطابق با شکل بالا، هلال ماه شوال در شامگاه روز یکشنبه ۲۹ مرداد، در تمام نقاط ایران، با چشم غیرمسلح قابل مشاهده است، در ایران، روز عید فطر، به احتمال قوی، روز دوشنبه ۳۰ مرداد ۱۳۹۱ خورشیدی (مطابق با ۲۰ آگوست ۲۰۱۲ میلادی) است. توضیح بیشتر آنکه، امکان مشاهده هلال ماه شوال در روز شنبه ۲۸ مرداد ماه با توجه به شکل مقابل که بر اساس ۳ معیار معتبر Odeh، Yallop و SAAO محاسبه شده است، در سرتاسر پهنه کشور ایران ممکن نمی‌باشد! بر اساس معیار Odeh، امکان مشاهده‌ی هلال ماه نو در روز شنبه تنها در مناطق مرکزی و جنوب آفریقا و ایالات جنوبی امریکا و استرالیا و کشورهای آمریکای جنوبی و مرکزی به راحتی امکان پذیر می‌باشد. همچنین برای بیشتر کشورهای جنوب شرق آسیا، شمال استرالیا، مناطق جنوبی هندوستان، شبه جزیره عربستان، مناطق شمال آفریقا، و ایالات مرکزی امریکا امکان مشاهده هلال ماه نو تنها با چشم مسلح امکان‌پذیر است. پس بنابراین در سایر مناطق کره زمین (از جمله ایران، بر اساس معیار (Odeh امکان مشاهده ماه نو در روز شنبه ۲۸ مرداد ماه حتا با چشم مسلح نیز وجود ندارد.
بر اساس معیار Yallop که با توجه به مشاهدات پیشین (تجربه‌ی گذشته) دارای دقت بالاتری نسبت به دیگر معیارها می‌باشد؛ امکان مشاهده‌ی هلال ماه نو در روز شنبه تنها در مناطق جنوبی آفریقا، آمریکای مرکزی و جنوبی به راحتی امکان‌پذیر می‌باشد. برای کشورهای نواحی جنوبی آفریقای مرکزی، غرب استرالیا، مکزیک و قسمت‌هایی از چند ایالات جنوبی آمریکا، مشاهده‌ی ماه نو با چشم غیرمسلح تنها در شرایط جوی بسیار مناسب (عدم وجود هوای ابری و یا غبارآلود) امکان‌پذیر است. برای کشورهای نواحی شمالی آفریقای مرکزی، مرکز استرالیا و بیشتر ایالات جنوبی آمریکا، امکان مشاهده‌ی هلال ماه نو ممکن است نیاز به چشم مسلح داشته باشد. در شمال استرالیا، فیلیپین، اندونزی، یمن، و قسمت‌های جنوبی مصر، لیبی، الجزایر، و نواره‌ی باریکی از نواحی مرکزی آمریکا امکان مشاهده، تنها با چشم مسلح امکان‌پذیر است. در سایر مناطق کره‌ی زمین (از جمله ایران) امکان مشاهده حتا با چشم مسلح نیز وجود ندارد.
بر اساس معیار SAAO، امکان مشاهده هلال ماه نو در روز شنبه تنها در مناطق مرکزی و جنوبی آفریقا، آمریکای مرکزی و جنوبی و شرق استرالیا به راحتی امکان‌پذیر می‌باشد و در سایر مناطق کره‌ی زمین امکان مشاهده وجود ندارد. آخرین نکته آنکه شرایط جوی و موقعیتی (مانند ارتفاع محل مشاهده) نیز در میزان احتمال مشاهده بسیار تاثیرگذار می‌باشد و می‌تواند امکان مشاهده ماه نو را حتا در شرایط غیر ممکن نیز فراهم سازد.
